علیرضا مکتبدار: دستیابی به اهداف مورد نظر در زندگی افزون بر لزوم برنامه، نیازمند برخورداری از توان لازم برای کنترل رفتارهای خود است. کنترل‌کننده‌های رفتار انسان می‌تواند متنوع باشد. در واقع این کنترل‌کننده‌ها حکم ناظرانی را دارند که همواره مراقب نحوه عملکرد انسان در فراز و نشیب زندگی‌اش هستند تا فعالیت‌های او به انحراف کشیده نشده و از مسیر هدف دور نیفتد. امروزه به خاطر ضعف پایه‌های اعتقادی جوامع بشری و کنار گذاشته شدن دین از زندگی فردی و اجتماعی مردم و نیز رنگ باختن فضایل اخلاقی، افراد با دوربین‌ها کنترل می‌شوند. در گوشه و کنار بانک‌ها، مراکز مهم اداری و امنیتی، دانشگاه‌ها، خیابان‌ها، فروشگاه‌ها و... برای کنترل رفتار افراد، دوربین‌های مداربسته 24 ساعته ای کار گذارده می‌شود که می‌تواند کوچک‌ترین حرکات افراد را زیر نظر بگیرد. وجود این دوربین‌ها از سویی کنترل‌کننده روابط افرادی است که در معرض چشم آن‌ها قرار دارند و از سوی دیگر، اسباب راحتی خیال ناظران را نیز فراهم می‌کند؛ با وجود این، شاهدیم که این دوربین‌های دقیق و نظارت مداوم آن‌ها نیز نتوانسته از به انحراف کشیده‌شدن فعالیت‌های سالم افراد جلوگیری کرده، نظم و امنیت را در جوامع حاکم کند.
دوربین مداربسته 24 ساعته
از دیگر سو، وقتی به دین و آموزه‌های آسمانی آن نگاهی اجمالی می‌اندازیم، درمی‌یابیم که خداوند برای کنترل رفتارهای انسان، در فطرت او نیرویی قرار داده که از ویژگی‌های انسانی او به شمار می‌رود. این نیروی ویژه همواره چون ناظری آگاه مراقب عملکرد انسان است و انسان برخوردار از آن، حضور ناظری آگاه و بینا را همواره با خود احساس می‌کند. این نیروی فطری، «حیا» نام دارد. حیا همان دوربین مداربسته 24 ساعته‌ای است که می‌تواند مانع کجروی و انحراف انسان از مسیر اهداف ارزشمند آفرینش شود. بر اثر حیا، فرد از انجام و ارتکاب بسیاری از اعمال که از نگاه عرف و شرع ناپسند به شمار می‌روند، امتناع می‌ورزد. حَيا به معنای خوددارى نفس از زشتي‌ها و نیز ترك آن‌هاست. در نقطه مقابل حیا «وقاحت» قرار دارد که به معنای کمی شرم است.
کمرویی با حیا تفاوت دارد
البته باید میان کمرویی و خجالت با حیا تفاوت گذاشته شود؛ زیرا خجالت و یا کمرویی به دلیل یک نوع ترس یا اضطراب اجتماعی است. این عارضه معلول بی‌اعتمادی به نفس شخص است که او را از روبه‌رو شدن با افراد ناآشنا بازداشته و سبب گریز او از برقراری ارتباط با سایر افراد در اجتماع می‌شود و در نتیجه او را از بسیاری مزایای حضور در اجتماع بویژه علم و دانش بی‌بهره می‌کند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هركس كمرو باشد، علم و دانشش كم خواهد بود». شاید تعبیر حیا از روی حماقت را که در روایت آمده است، بتوان حمل بر خجالت و کمرویی بی‌مورد دانست. در حالی‌که حیا این‌گونه نیست؛ یعنی حیا نه تنها مشکلی روانی محسوب نمی‌شود، بلکه وجود آن در فرد، نشانه سلامت روان او به‌شمار می‌رود.
برای آشنایی با مفهوم حیا از نگاه قرآن، کافی است به داستان موسی(علیه السلام) و دختران شعیب، نگاهی کوتاه بیندازیم. هنگامی‌که موسی(علیه السلام) در کشیدن آب از چاه به دختران شعیب کمک کرد، آن دو به نزد پدر رفته و داستان را باز گفتند و سپس یکی از آن دو دختر در حالی‌که شرمگینانه قدم برمی‌داشت، نزد موسی(علیه السلام) آمده، دعوت پدر را به او ابلاغ کرد. (قصص/ آیه25) در این آیه به حیای دختران شعیب اشاره شده و در روایات از حیای موسی(علیه السلام) نیز این‌گونه سخن گفته شده است که موسی به دختران شعیب فرمود، من جلوتر از شما راه می‌روم و شما پشت سر من حرکت کنید (تا چشم من از پشت سر به قامت شما نیفتد.) و با سخن گفتن خود، راه را به من نشان دهید.
درجه‌های حیا
ناظر آگاهی که انسان به خاطر احساس حضور او، از پرداختن به کارهایی که او را از هدف اصلی‌اش دور می‌کند، گاهی در درون انسان است و گاه در بیرون از وجود انسان. از این‌رو می‌توان برای حیا درجه‌هایی در نظر گرفت. بالاترین درجه حیا، حیا از خویشتن است. در این مرحله از حیا، انسان حتی در خلوت خویش که هیچ ناظر انسانی دیگری شاهد رفتار و عمل‌رد او نیست نیز از انجام کارهای ناپسند شرم کرده، پرهیز می‌کند. حتی بالاتر از آن اینکه، از اندیشیدن به آن‌ها نیز حالت شرم و حیا به او دست می‌دهد که این بالاترین درجه حیا به‌شمار می‌رود. این مرتبه از حیا، از آن مؤمنانی است که همواره خود را در پیشگاه خدا می‌بینند و چنان خود را تربیت کرده‌اند که نسبت به هر عمل زشت و پلیدی واکنش منفی داشته، به خود اجازه نمی‌دهند تا درباره آن بیندیشند، چه رسد به اینکه آن را انجام دهند. امیر مؤمنان علی(علیه السلام) می‌فرماید: «آخرین درجه حیا آن است که انسان از خودش حیا کند.» و نیز فرمود: « بهترين شرم آن است كه از خودت شرم كنى.»
در حیا از خود، گویی ناظری از درون بر عملکرد انسان نظارت دارد. البته این درجه از حیا هنگامی محقق می‌شود که انسان برای وجود خویش معنا و مفهومی بیابد و به عبارت دیگر، برای خویشتن ارزش و کرامت قائل باشد. امام على(علیه السلام) در اين باره مى‌فرمايد: «كسى كه از مردم حيا كند، ولى از خودش حيا نكند، براى خودش ارزشى قایل نيست.» به روشنی می‌توان دریافت، تربیت صحیح در تبلور این درجه از حیا نقش اساسی را بازی می‌کند. فردی که از تربیت صحیح برخوردار است، همواره ارزش وجودی خود را درک می‌کند و حاضر نیست به هیچ قیمتی، آن را هر چند در خلوت و دور از چشم ناظران بیرونی، لکه‌دار کند.
اما در پایین‌ترین مرتبه حیا، حیای انسان از انسان‌هایی نظیر خودش قرار دارد. در این مرتبه انسان از انجام کارهای ناپسند در حضور دیگران شرم می‌کند. این مرتبه از حیا هرچند پسندیده است، اما چون به‌محض نبود ناظرهای انسانی، رنگ می‌بازد، ارزش کمتری دارد. اما در میان این دو مرتبه، مراتب میانی حیا قرار دارد که حیا از خداوند و فرشتگان و انبیای الهی و بندگان صالح خداوند (حجت‌های خداوند روی زمین)، جزو آن هستند. البته طبیعی است که تا انسان از خودش حیا نکند، حیا در مراتب میانی و پایینی محقق نخواهد شد.
چگونه حیا را تقویت کنیم؟
از جمله عواملی که به پیدایش فضیلت حیا در انسان منجر می‌شود، عقل و ایمان است که در روایات بدان اشاره شده است. عقل، ایمان و حیا همواره با هم و همراه همند. بنابراین چنانچه انسان از اندیشه درست برخوردار باشد و در عواقب سوء بی‌شرمی همچون بی‌آبرویی بر اثر آشکار شدن عیب‌ها، انزجار و تنفر دیگران و نیز سلب اعتماد آنان از خود، لگدمال شدن عزت نفس بر اثر رفتار بی‌شرمانه و از همه مهم‌تر در اینکه خداوند همواره ناظر و شاهد اعمال اوست، اندیشه کند، بی‌تردید حیا را پیشه خواهد کرد. در مورد تلازم ایمان و حیا فرموده‌اند: «کسی که حیا ندارد، ایمان ندارد.» ؛ یعنی نتیجه طبیعی ایمان، پیشه کردن حیاست.
عامل دیگر، عزت نفس است. چنانکه قبلا درباره حیا از خویشتن اشاره شد، چنانچه انسان برای خویش قدر و منزلتی قایل باشد، همچنان‌که از دیگران شرم می‌کند، از خود نیز شرم خواهد کرد. بنابراین هر قدر انسان از عزت نفس بیشتری برخوردار باشد، بهتر می‌تواند به تقویت صفت حیا در نفس خویش کمک کند.
نشانه‌های حیا
قرآن در تحليل رفتار انسان بهره‌مند از فضيلت حيا مي‌فرمايد: او مراعات همه گونه ادب را مي‌كند و رفتاري زشت و ناهنجار از خود بروز نمي‌دهد. قرآن کریم مصاديقي ملموس و عینی از رفتارهاي مرتبط با شرم و حيا را بيان مي‌كند. در اين جا به برخي از اين مصاديق به عنوان نشانه‌هايي از حيا پرداخته مي‌شود.
1. حفظ شرمگاه از نگاه دیگران: اهتمام در پوشاندن اندام جنسی از نشانه‌های حیا به‌شمار می‌رود. مع‌الأسف، امروزه برخی زنان و مردان به راحتی اندام جنسی خود را به صورت در فضای مجازی در معرض دید دیگران قرار می‌دهند و با بی‌شرمی غریزه شهوت دیگران را تحریک می‌کنند. در حالی‌که قرآن کریم پوشاندن شرمگاه را از نشانه‌هاي حيا برمي‌شمارد. در داستان حضرت آدم(علیه السلام) و حوا ضمن آنكه حيا را امري فطري و طبيعي براي بشر مي‌خواند، بيان مي‌كند كه چه‌سان آن دو به حكم صفت حيا وقتي شرمگاهشان با خوردن ميوه ممنوع آشكار شد، با برگ‌هاي درختان بهشتي كوشيدند تا خويشتن را بپوشانند.
2. حجاب: حفظ حجم اندام بانوان از نگاه افراد نامحرم با حجاب و پوشش مناسب، امکان‌پذیر است. قرآن کریم زنان عفیف و با حیا را زنانی معرفی می‌کند که خود را مي‌پوشانند و به‌گونه‌اي جامه بر تن نمي‌كنند كه توسط مردان بیگانه شناخته شوند.
3. پوشاندن مواضع زینت در زنان: زنان با‌حیا كساني هستند كه جاهايي را مي‌پوشانند كه زينت‌هاي خود را به آن مي‌بندند و يا مي‌آويزند. خداوند از زنان مؤمن مي‌خواهد كه رفتاري شرمگينانه داشته باشند. از اين‌رو نبايد محل زينت خويش را آشكار كنند و يا به‌گونه‌اي رفتار كنند و يا گام بردارند كه ديگران را متوجه خود نمایند.
4. پرهیز از نگاه‌های حرام: چشم فروبستن از نامحرمان امري است كه تنها خود شخص و خدا از آن آگاه هستند، از اين‌رو خداوند از «خائنه الاعين» بودن مردان و زنان پرهيز مي‌دهد و مي‌فرمايد كه مردان و زنان مؤمن كساني هستند كه نسبت به نامحرمان چشم فرو مي‌بندند و نگاه خويش را خيره به نامحرم نمی‌کنند.
armaktabdar@gmail.com
نظر شما